نشریه سفیر در خصوص بررسی مفهوم اعتبارسنجی و کارکردهای آن، به ویژه تاثیر آن در افزایش تولید و بهره وری بنگاه های تولیدی گفت‌وگویی با دکتر محمد جلیلی، مدیرعامل شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتباری انجام داده که در ادامه خواهید خواند:
- اعتبارسنجی چیست و از چه اصولی تبعیت می‌کند؟ فواید اعتبارسنجی کدامند؟
اعتبارسنجی یک رویکرد علمی مبتنی بر دانش بانکداری و علم آمار است. در این رویکرد، اطلاعات وضعیت جاری و سابقه‌ای متقاضی تجزیه و تحلیل می شودو امتیاز و نمره اعتباری وی محاسبه می‌شود. امتیاز اعتباری بیانگر میزان ریسک اعتبارسنجی مشتریان در بازپرداخت تعهدات است. این امتیاز به نوعی بیانگر عددی از رفتار اعتباری اشخاص است و نشان‌دهنده میزان تمایل و تعهد فرد به پرداخت دیون‌شان است. همان‌طور که اشاره شد این نمره براساس اطلاعات مندرج در شناسنامه اعتباری اشخاص محاسبه می‌شود. نمره اعتباری موجب افزایش بهره‌مندی جامعه از خدمات مالی و همچنین افزایش اعتماد در معاملات اعتباری با ایجاد شناسنامه اعتباری و نمره اعتباری شده است.
در خصوص فواید اعتبارسنجی اولاً، تســهیم اطلاعات اعتباری، دانش بانک‌ها را درباره ویژگی‌های متقاضیان تسهیلات افزایش می‌دهد و ایــن امکان را فراهــم می‌کند که پیش‌بینی دقیق‌تری درباره احتمالات بازپرداخت انجام شــود. ثانیاً موجب می‌شــودهزینه ارزیابی اعتباری کاهش یابد و ثالثاً تســهیم اطلاعات اعتباری به عنــوان ابزاری برای ایجاد نظــم در عملکرد و رفتار وام‌گیرندگان عمل می‌نماید. به عبارت دیگر تسهیم اطلاعات اعتباری موجب می‌شــود افراد با حساسیت بیشــتری نسبت به عمل به تعهدات و حفظ اهلیت اعتبــاری خویش اقدام نمایند و بالاخره اینکه گزارشــگری اعتباری می‌تواند انگیزه افراد را برای اخذ وام‌های بیش از توان و اهلیت اعتباری‌شان از طریق مراجعه به بانک‌های مختلف و ســوءاستفاده از خلاء اطلاعاتی میان بانک‌ها کاهش دهد. شناخت تاثیرات و منافع تسهیم اطلاعات اعتباری کمک می‌نماید تا ذینفعان این سیستم که عموماً بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری و حتی سازمان‌های ارائه‌دهنده خدماتی ماننــد تلفن، اینترنت، آب، برق و.... هســتند، مشــارکت بیشتری برای تحقق اهداف آن داشته باشند.
- روش‌های رتبه‌بندی اعتباری کدامند و از میان آنها کدام روش برای رتبه‌بندی بنگاه‌های تولیدی کاربرد دارد؟
شركت‌هاي سنجش اعتبار از نظر ماهيت، كاركرد و حوزه فعاليت با شركت‌هاي رتبه‌بندي به معنای (Rating) تفاوت‌های اساسي دارند. بسياري از ابهامات و سوالات به دليل عدم توجه به مرزبندي‌هاي اين دو حوزه مطرح مي‌گردند. معاني و مفاهيم مختلفي در زبان انگليسي وجود دارند كه به ناچار در زبان فارسي تحت عنوان رتبه‌بندي ترجمه مي‌گردند. که برخی از رایج‌ترین آنها عبارتند از: رتبه‌بندی به معنای ارزیابی سهام (Ranking)، رتبه‌بندی به معنای ارزیابی اوراق بدهی ناشرین (Rating)، رتبه‌بندی امتیازدهی متقاضیان تسهیلات اعتباری (Scoring)، شرکت‌های سیستم‌های گزارشگری اعتباری (Credit bureau).
شركت‌هاي رتبه‌بندی اعتباری(Rating) مانند فيچ و موديز، موسسات رتبه‌بندي مستقل بين‌المللي هستند كه ابزارهاي بدهي (مانند اوراق قرضه) شركت‌هاي بزرگ را رتبه‌بندي مي‌نمايند و تابع قوانین بازار سرمايه هستند. هيچ‌گونه محدوديتي از نظر تعداد اين‌گونه موسسات رتبه‌بندي فعال در يك كشور وجود ندارد اما امتیازدهی اعتباری (Credit scoring) و موسسات گزارشگری اعتباری (Credit reporting agencies) يا اصطلاحا (Credit bureau) برخلاف فيچ (Fitch)و موديز(Moody`s)، به بانك‌ها وابسته بوده و فعاليت آنها به بازار اعتبار اختصاص دارد. با توجه به اينكه يك شركت سنجش اعتبار ملی مي‌تواند تمام نيازهاي سهامداران خود (بانك‌ها و بيمه‌ها) را برآورده نمايد، به‌طبع تاسيس شركت‌هاي ديگري توسط بانك‌ها با موضوع فعاليت مشابه توجيه‌پذير نيست. ضمن آنکه بسیاری از کشورها بوده‌اند که در ابتدا با چند شرکت اعتبارسنجی شروع نموده‌اند و سرانجام پس از برخورد با مشکلات عدیده مجدداً اقدام به تجمیع آنها در یک شرکت نموده‌اند. از اين رو در اكثر كشورهاي جهان، سیستم‌های گزارشگری اعتباری معمولاً منحصر بفرد هستند. البته فعالیت شرکت‌های مختلف و متنوع در زنجیره ارزش گزارشگری اعتباری علاوه بر گسترش رقابت و در نتیجه افزایش سطح دقت و عملکرد آنان، قابلیت اتکای به این سیستم‌‌ها را افزایش می‌دهد.
- گزارشگری اعتباری چه تاثیراتی بر بهبود شرایط بنگاه ، رشد تولید و اشتغالزایی می‌تواند داشته باشد؟
تامین مالی فراگیر به این معنی است که باید امکان تامین مالی هم در سطح خانوارها برای تامین نیازهای ضروری و هم در سطح بنگاه‌ها برای تامین مالی اشتغال ، سرمایه‌گذاری و برای همه اقشار به صورت عادلانه و به سهولت فراهم شود، این زیرساخت ضروری برای بهبود فضای کسب و کار نیز محسوب می‌شود. نکته بسیار مهم این است که گزارشگري اعتباري نقش کليدي براي گسترش دسترسي به تامين مالي دارا میباشد.
تامیــن مالی فراگیــر در صورتی قابلیت تحقق می‌یابد که در درون آن مکانیزم‌های مناســب بــرای تضمین بازگشــت منابــع مالی بــه بانک‌ها و موسسات اعتباری تعبیه شده باشد. به عبارت دیگر اگر منابعی که بانک‌ها بصورت وام یا تسهیلات در اختیار مردم قرار می‌دهند به موقع بازپرداخت نشــود، امکان گردش آن و بهره‌مندی بخش بیشتری از جامعه از این منابع میسر نمی شود. از این رو در کنار مفهوم «تامین مالی فراگیر» یک مفهوم دیگر تحت عنوان «مسئولانه بــودن تامین مالی» مطرح می‌شــود. این مفهوم به این معنی است که گیرنــدگان منابع مالی (یا وام‌گیرندگان) می‌بایســت به صورت مسئولانه‌تری تلاش نمایند تا اقساط وام‌های دریافتی را به موقع پرداخت نمایند. مکانیســمی که حلقه واسط میان تامیــن مالی فراگیــر و تامین مالی مســئولانه محســوب می‌گردد عبارت اســت از «اعتبارسنجی و گزارشگری و رتبه‌بندی اعتباری».
تامیــن مالــی فراگیــر (Finance inclusive) و برخورد مســئولانه با آن (Lending responsible) امروزه جزو مهمترین استراتژی‌های توسعه‌ای محسوب می‌شود که «گزارشگری اعتباری و مکانیزم‌های آن» حلقه واســط میان این دو هســتند؛ بــه عبارت دیگر ضمانت اجرایی برای برخورد مســئولانه با تسهیلات دریافتی از بانک‌ها در فضای تامین مالی فراگیر، ایجاد ســامانه ملی و متمرکز اعتبارســنجی و گزارشــگری اعتباری است. تاسیس شرکت رتبه‌بندی اعتباری ایران به عنوان مهمترین اصلاح اقتصادی ایران در این زمینه در گزارش ســال 2011 بانک جهانی مورد تایید قرار گرفت.
شواهد تجربی حاکی از آن است که بهبود دسترسی به خدمات تامین مالی تنها در جهت کمک به رشد کشورها نیســت بلکه همچنین از طریق کاهــش بی‌عدالتی در درآمدها و فقر به ســطح فقیر جامعه نیز کمک می‌کند. تامیــن مالی از دو جهت به خانوار و شــرکت‌ها ســود می‌رساند: مدیریت ریسک و متعادل نمودن روند مصرف. این فایده‌ها منجر به ایجاد منابع مســتقیم و غیرمستقیم بسیاری برای خانوار و شرکت‌ها می‌شود چرا که به آنها اجازه می‌دهد تا از فرصت‌های سرمایه‌گذاری منتفع شوند، مصرف خود را متعادل کنند، منابع خود را به طور روزمره مدیریت کنند و خود را بیمه کنند.
- شناسنامه اعتباری چه ویژگی‌هایی دارد؟ایجاد و توسعه شناسنامه اعتباری چه تاثیرات و مزایایی دربردارد؟ آیا می‌تواند بر تولید و اشتغالزایی اثرات مثبت داشته باشد؟
شناسنامه اعتباری گزارشی است که رفتار اعتباری اشخاص، اعم از نحوه بازپرداخت اقساط تسهیلات و تعهدات، بدهی‌های مالیاتی، میزان چک‌های برگشتی، مبلغ باقی‌مانده تسهیلات دریافتی از بانک‌ها، بدهی‌های گمرکی، و سایر اطلاعاتی که نشان‌دهنده مسئولیت‌پذیری و رفتار اعتباری آن شخص باشد، در آن درج می‌شود.
در خصوص تاثیرات بر تولید و تسهیل در تخصیص وام به کسب‌وکارهای کوچک لازم به ذکر است که کسب‌وکارهای کوچک به دلیل اینکه صورت‌های مالی حسابرسی نشده و غیرقابل استنادی دارند معمولاً تعیین اهلیت اعتباری آنها برای اعتباردهندگان امری دشوار و زمان‌بر است. بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط ستون توسعه اقتصادی کشورها محسوب می‌شوند؛ تامین مالی این نوع شرکت‌ها از ویژگی‌های متفاوتی برخوردار است و روش اعتبارسنجی مختص به خود را دارا می‌باشند.
گزارشگری اعتباری مهمترین زیرساخت مورد نیاز برای توسعه تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط (SMEs) محسوب می‌شود. به عبارت دیگر قبل از هرگونه سیاست‌گذاری برای تامین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط ابتدا می‌بایست مقوله گزارشگری اعتباری به عنوان پیش نیاز هرگونه سیاست اعتباری یا سایر انواع سیاست‌های تشویقی و حمایتی مطرح و ایجاد شود. بدون زیرساخت تسهیم اطلاعات اعتباری، طرح توسعه بنگاه‌های کوچک یا عقیم می‌ماند و یا منابع بانک‌ها را هدر خواهد داد.
اما تشخیص اهلیت اعتباری مشتریان توسط خرده فروشان اقساطی نیز از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و در واقع خرده فروشانی که به صورت اقساطی اجناس خود را به فروش می‌رسانند این نگرانی برایشان وجود دارد که مشتریان‌شان ممکن است اقساط خود را به موقع و کامل پرداخت نکنند. گزارشگری اعتباری باعث می‌شود تا این دسته از کسب‌وکارها نیز ریسک عدم بازپرداخت به‌موقع مشتریان خود را مدیریت کرده و کاهش دهند. با کاهش ریسک عدم بازپرداخت، گردش مالی مناسب در این کسب و کارها رخ داده و بنابراین می‌تواند به رونق اشتغال کمک شایانی نماید.
نهایتاً در باب تشخیص اهلیت اعتباری شرکای تجاری می‌توان اذعان داشت که کسب‌وکارها به هنگام عقد قرارداد با تامین‌کنندگان و خریداران تجاری خود نیاز دارند تا از اهلیت اعتباری و تمایل پرداخت تعهدات شرکای تجاری خود آگاهی لازم را کسب کنند که در این راستا، گزارشگری اعتباری مربوط به اشخاص حقوقی، می‌تواند کسب‌وکارها را برای مدیریت ریسک قراردادهای تجاری یاری رساند.
- در نمره اعتباری از چه شاخص‌هایی استفاده می‌شود؟
در بازپرداخت اقساط، رفتار به عنوان مهمترین عامل موثر در امتیاز اعتباری، بازپرداخت به موقع اقساط است که سبب بالارفتن رتبه و نمره اعتباری می شود و عدم پرداخت و یا تاخیر در پرداخت اقساط، موجب پایین آمدن نمره اعتباری می‌گردد. همچنین فاکتور توانایی مسجل شده در بازپرداخت مهم است بدین‌معنی که تعدادی از قراردادهای اعتباری که شخص به صورت کامل تسویه کرده است و شخص با تسویه آنها به نوعی توانایی خود در بازپرداخت‌ها را ثابت کرده است. از دیگر شاخص‌ها می‌توان به نوع تسهیلات اشاره کرد، به عبارت دیگر تنوع تسهیلاتی بیشتر ، باعث افزایش امتیاز اعتباری می‌شود. از دیگر عوامل می توان به بدهی‌های جاری و سایر اطلاعات مانند، آمار استعلام، نقش ضامن، سن وغیره اشاره داشت.
- اهمیت فرهنگ اطلاعات اعتباری چیست؟ چگونه می‌توان فرهنگ اعتبارسنجی را در جامعه گسترش داد؟
فرهنگ اطلاعات اعتباری موجب می‌شود افراد با حساسیت بیشتری نسبت به عمل به تعهدات و حفظ اهلیت اعتباری خویش اقدام نمایند و بالاخره اینکه گزارشگری اعتباری می‌تواند انگیزه افراد را برای اخذ وام‌های بیش از توان و اهلیت اعتباری‌شان از طریق مراجعه به بانک‌های مختلف و سوء استفاده از خلاء احتمالی اطلاعات میان بانک‌ها کاهش دهد. شناخت تاثیرات و منافع تسهیم اطلاعات اعتباری کمک می‌نماید تا ذینفعان این سیستم ،که عموماً بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری و حتی سازمان‌های ارائه‌دهنده خدماتی مانند تلفن و اینترنت و آب و برق هستند، مشارکت بیشتری برای تحق اهداف آن داشته باشند.
شرکت‌های اعتبارسنجی با دارا بودن منابع عظیم اطلاعات اعتباری با نمایش میزان ریسک و خطرپذیری فرد به فرد متقاضیان، به بانک‌ها این تضمین را می‌دهد که تا چه اندازه مشتریان‌شان پاسخگو و مسئولیت‌پذیر در برابر اعتبارات و منابع اعطایی خود هستند.
مزایای اعتبارسنجی به موارد محدودی خلاصه نمی‌شود و تصمیم‌گیری هدفمندانه با ابزار سنجش اعتبار باعث می‌شود یکی از معضلات اصلی بازار مالی کشورمان یعنی نبود شناخت و شفافیت کافی از بازار پولی-مالی رخت بر بندد و یا حداقل کمرنگ شود، قدرت دید و پیش‌بینی آتی فعالان عرصه مالی را از بازار بهبود بخشد و حلقه مفقوده شفافیت همگانی و غیر رانتی را برای سرمایه‌گذاران به ارمغان بیاورد. اما مسئله آنجاست که اعتبارسنجی به عنوان یک ابزار هوشمند و آینده‌نگر که سابقه‌ای بالغ بر یک قرن در کشورهای توسعه یافته دارد در ایران به علت ناشناختگی مزایا و ثمرات آن در بین نهادها و مردم، آن‌طور که باید نتوانسته خود را در کنار سایر ابزارهای مالی جای دهد.